Kinopya ko gikan sa pahina sa FB Notes sa akong lokal nga idolo Engr Jes Tirol

Saysay ni: Fermin Toralba, Tagbilaran, Bohol 1921

Sa Kanhiay nga panahon, samtang ang kalibutan batan-on ug hilom pa kay sa karon, ang mga katawhan nagbatbat ug nagtuo sa daghanan kaayo nga mga sugilanon nga katingalahan ug kahibulongan nga walay usa kanato nga nakakita. Niadtong maong mga kanhiay nga panahon, didto sa lalawigan sa Bohol, dinhay nagpuyo nga mananap nga gitawag og Manla. Siya mao ang hari sa mga kasag.

Usa ka gabi-i niana, samtang katulogon ug gikapoy si Haring Manla, iyang gisugo ang iyang tigulang nga sundalo nga si Kagang,  nga ipatawag ang tanan niyang ginsakopan nga mga Bataktak. "Kinahanglan inyong bantayan ang akong balay samtang ako matulog", matod pa ni Haring Manla ngadto sa mga Bataktak. "Kinahanglan walay magsaba nga maoy makatugaw sa akong pagkatulog." "O-o, Haring Manla", mao angtubag sa mga Bataktak. Gilayon natulog si Haring Manla.

Samtang nahinanok si Haring Manla, nibundak ang makusog nga ulan og wala makapugong ang mga Bataktak sa pagpangatawa. Nahigmata ang hari nga nasuko kaayo, apan tungod kay gikapoy ug katulogon pa man siya, wala niya dayon pangutan-a ang mga Bataktak unsay hinungdan sa ilang pagpangatawa. Iyang gihulat hangtod modangat ang kabuntagon. Busa, sa diha nga nisubang na ang adlaw, iyang gitawag ang mga Bataktak og gipangutana, "Nganong nangatawa kamo kagabi-i? Dili ba ako kamong gibaoran nga dili magbanha?"

Ang mga Bataktak sa hinay nga pagkasulti mitubag, "Wala kami makapugong sa pagpangatawa kagabi-i tungod kay among nakita ang among higala nga si Umang nga nagpa-an sa iyang balay." Tungod niining daw makataronganon nga tubag, gipasaylo sa Hari ang mga BAtaktak. Ang HAri nisugo ni sundalo KAgang nga ipatawag si Umang, Sa wala madugay nidangat si Umang.

"Unsay imong gibuhat kagabi-i?" ang sukot sa Hari. "Amba", nagsugod ang mapaubsanon nga tubag ni Umang, "Akong gipas-an ang akong balay tungod kay si Aninipot nagdala og kalayo ug nahadlok ako nga masunog unya ang bugtong nakong pinuy-anan." Kining maong tubag daw makatarunganon, matod pa sa pangagpas ni Haring Manla. Busa iyang gipasaylo si Umang.

Gilayon gisugo ni Haring Manla si sundalo Kagang aron sa pagtawag ni aninipot. Wala madugay nidangat si Aninipot. Nakuyawan si aninipot sa iyang pagkakita nga hilabihang suko-a sa hari nga nagatu-o nga siya, si Aninipot, mao gayod and sad-an.

"Nganong nagdala ka og kalayo Kagabi-i?" mao anng singhag sa Hari ngadto kang Aninipot. Bisan tuod nagkurog si Aninipot, wala pa siya kawad-i sa maayong panimuot. "Amba, nagdala ako og kalayo tungod kay si Lamok, kanunay buot mopaak kanako" mao ang tubag ni Aninipot, "Aron dili ako paakon ni Lamok, kinahanglan magdala ako kanunay og kalayo", apas sumpay ni aninipot. Sa pagkadungog ni Haring Manla, nakahukom siya nga dili diay sad-an si Aninipot.

Human niadto, nakaamgo si Haring Manla nga aduna diay mga kagubot nga nagpuot sa iyang gingharian. Busa gisugo sa Hari si sundalo Kagang sa pagkuha ni Lamok aron motubag sa sumbong nga siya ang nagdala sa kagubot.

Apan ang masukihon nga Lamok nangandam na diay tungod kay nahibalo siya nga wala siyay maayong katarungan. Sa wala pa siya mobiya sa iyang balay, iyang gipahibalo ang tanan niyang mga kauban nga mangandam sa umaabot nga kagubot.

Sa didto na siya atubangan sa Hari, si Lamok walay maayong katarungan nga ikahatag, busa nasuko ang Hari ug nisugo nga ipapatay si Lamok. Sa diha nnga tumanon na unta ni sundalo Kagang ang sugo sa HAri, midasmag anng mga kauban ni Lamok. Bisan tuod nagkadipudipo si Kagang, iya pang napatay si Lamok sa wala pa siya, si Kagang, motago sa lunga nga maoy iyang gipuy-an.

Tungod kay ang lungag nga gipuy-an ni Kagang lawom man kaayo, ang mga kauban ni Lamok dili makasulod og didto lang sila nagpabilib sa ganghaan og naghagong samtang naglibot-libot pagpangita og agianan sa balay ni Kagang.

Busa hangtod karon, kum makakita ngani ang lamok og lungag, ila kanang adtoon sa pangindahay nga mogawas si Kagang nga ilang kaaway. Mao nga usahay, maalaan sa lamok nga ang dalunggan sa tawo mao ang balay ni Kagang ug mao kana ang katarungan nngano nga ang lamok maghagong sa atong dalunggan.

Katin-awan:

Manla - kind of large land crab

Kagang - kind of land crab

bataktak - kind of small frog about 1 inch long and slender

umang - hermit crab

amba - bisayan for "Sir"

aninipot - firefly

lamok - mosquito