Kini usa ka sugilanon nga gikan sa akong mga uyoan didto sa Southern Leyte. Atong itago ang ilang lugar nga Buscayan Canlusay. Usa kini ka hadlok-hadlok nga panghitabo. Layo pa man hinoon ang kalag-kalag, ang ako lang pud nga kini akong i-asoy sa atong mga higala diri; basi unya nga malimtan nasad nako.
 
Dili nako ma-asoy og unsa ka tinood kini pero matod pa nila tinood kini, unya naa pa gani kini sumpa mao nga di na jud mahinomdoman ang pangalan sa mga nahintungdan aning hitaboa. Di na pud nako mahinumduman og unsa nga tuig kini na pasa sa akoa, atong mabana-bana ani nahitabo ni atong mga tuig 1960-1945 o sa wa pa ang ika-duhang dakong gubat sa kalibotan, mga panahon na kini sa Amerikano.
 
Atong sugilanon didto nagsugod sa anindot nga pulo sa Bo-ol(Bohol). Adunay usa ka maningitay nga atong itawag nga si Melencio. Kada adlaw mo saka og kanaog kini siya sa mga lubi nga iyang gi tuba. Inig buntag mag taod siya og sa sawranan sa iyang tuba, unya mag-sangot sa sanga sa lubi para mo-duga. Kung hapon na, iya hiposon ang nasalod nga tuba, kada hapon pud niya madunggan ang kanta sa mga langgam. Langgam ba kaha? Nga mo tingog og 'wakwak'; kada hapon, kada hapon pud niya sampiton nga mo kuyog siya, kuyog sa mga langgam nga dili makita, pero ma dungan nimo. "Hooo!!! Kuyoga ko!" mao ang asoy ni Melencio kada naog niya sa lubi niya nga gi tuba.
 
Sa pipila na ka mga bulan, sa mga tuig nga nanglabay, wa jud dungga, wa jud nahitabo, langgam ba kaha o unggo ni mga wakwak nga tingog, pero karong adlawa, karong hapona, ang iyang asoy nasab "Hooo!!! Kuyoga ko!"
 
Kilum-kilum na pagnaog niya sa lubi, iya namatikdan ang usa ka lalaki, dili sad siya dako og dili sad nimo maikasulti nga potot siya, maayo ang iyang pamistida og sa katapusan niya nga tikang.
 
"Na! Adto na ta!" matod pa sa tao nga nagatang kaniya.
Si Melencio wa kasabot, naglibog...  "Ha unsay adto nata?"
 
Si Melencio nakulbaan, pero sa pamarog sa tao, di man katahapan nga usa siya ka wakwak mora man og parehas ra sa usa ka yanong tao. Sa iyang hunahuna, og siya tukbon aning tawhana, naa man siya'y sundang. Hinay, hinay ang paglihok ni Melencio, hinay ang iyang pagbutang sa kawayan nga gisudlan sa iyang tuba. Gaduda na siya nga wakwak kini iyang naika-atubang. Sa iyang paglihok, wa jud wagtanga ang iyang mata sa pagtutok sa tao nga nag-atang kaniya.
 
"Ga sige bitaw ka og panampit namo... gisugtan ka nga pakuyogon ka"
Si Melencio ni samot ang kulba sa kinauyokan sa iyang dughan ni kurog, ug ang iyang tubag sa wakwak; "Unya napa man koy gipanangit nga mga tuba"
"Ay sus! Ga sige ka og panampit namo nga mo kuyog ka, karon nga gitugotan nga pakuyogon ka, magdugaydugay ka? Ibutang lang usa na sa kilid" Maoy tubag sa wakwak.
"Di man kaha ko nimo kan-on?!" Ang pinabundak nga tubag ni Melencio, haron ingnon nga wa kulba-i, samtang iyang gipadaplin ang iyang mga tuba, wa jud wagtanga ang iyang pagtutok og pagtanaw sa wakwak.
"Dili oy! Pakit-on lang ka namo og unsa jud mi"
Gi-kulbaan gihapon si Melencio ug ni talaw pa jud; "Unya di man ko kahibalo mo lupad", ang dungag nga pasangil para lang dili makauban.
"Sayon ra na, baa lang nako"
 
Sa ining higayona wa na jud lain nga pasangil si Melencio, na-ahat na lang siya og pagkuyog. Sa iyang pagbaa sa wakwak, nakabantay siya nga wala kaayo siya nangusog og kupot sa wakwak, ning-lutaw lang jud sila sa hangin og ni lupad nga porma og parehas ni Superman.
 
Ang kining pundoka sa mga wakwak adona diay ni sila usa ka sanggunian nga gitawag og kapunongan. Mao kini asoy sa wakwak, nga maoy nagtugot sa pagkuyog ni Melencio.
 
"Asa man ta?" pangutan ni Melencio didto sa wakwak.
"Naay himatyon, nga adtoon nako. Di man mi mo tukob og yanong tao, kanang mga himatyon maoy humot kaayo mao na amo kaunon, unya ang kalag ra nila amo kan-on ha."
"Ngano kahibalo man ka asa na dapita"
"Naa namay ni adto na daan, unya ang kapunongan na ang maghatag og asa mi adto"
"Kanang mga bata, mga mabdos"
"Wala na gitugot sa amoa, pero humot gihapon kaayo na sila"
 
Sa ilang paghinabi, namatikdan ni Melencio nga ni tabok sila og dagat. Sa pagabot nila, nitugpa sila sa atop sa usa ka dako nga balay nipa. Unya ilang gibukas ang mga nipa para makit-an nila ang ubos niini. Nakita nila nga naay tao nga naghigda ug morag nag tinga sa lantay, usa ka albularyo sa kilid, ug duha ka tao nga morag anino(atong tawagon ni sila og aninohon) sa tiilan. Matod pa sa wakwak, ang tao nga ga tinga, ni saad sa nga magpadugo siya ug duha ka baboy kung maayo ang iyang ani sa iyang kahumayan. Pero wala kini niya gituman, sanglit sa iya saad naningil ang mga 'dili ingon ato' nga nakita-an ni Melencio sa tiilan, mao ni karon nga gitagaan siya og sakit. Matud pa sa wakwak kay gakuyog man sila ni Melencio mao ni makakita siya sa mga 'dili ingon ato'. Sa aning panahona naa unta pay ipangutana si Melencio pero nawala na sa iyang kiliran ang wakwak, naa pa hinoon siyay gamay nga gahum nga nabilin sa wakwak sa iya.
 
Pagbalik ni Melencio og tanaw sa ubos, iya na asoy nga ang duha ka mga aninohon nga mga tao ga sige og bitad sa may tiilan bahin sa tao nga naa sa lantay. Kada birada, mo kirig ang tao, inig kirig ang albularyo pud naay gamay nga yamyam samtang iyahang mga kamot naa sa ulo, naa pud nga morag mabuhi-an ang mga aninohon. Sige lang og ingon ani ang nahitabo hangtod sa kalaum sa kagabhion. Sa iyang pagpaniid, iya namatyagan; natung-an sa tiilan og sa mga aninohon didto sa ilalom sa salog, ang mata nga morag baga sa uling diha natunga sa usa sa mga gilbang sa salog nga kawayan lipak. Toa ra diay sa ubos ang wakwak, naghulat sa panahon, para iya ilogon sa mga aninohon ang ilang ganti, ganti-puli; ang kalag sa tao.
 
Kini ilang bitaranay ni padayon hangtod sa kalaum sa kagabhi-on, hangtod sa pagabot sa usa ka duaw sa usa ka tao. "Maayong Gabii!"
 
Lumba lukso sa tamboanan ang duha ka aninohon nga mga tao, wala nasab nakabantay si Melencio og asa ang wakwak. Naabot diay ang kinabangiitan nga albularyo sa ilang dapit. Og si Melencio, naa gihapon sa atop, naginusara, nahadlok unsay mahitabo niya, kay gani wa siya kahibalo og asa siya nga pulo. Hangtod nga kadlawon na lang, ni hayag na.
 
"OY! Naay wakwak sa atop" Matod pa sa usa ka tao nga silingan sa nahingtundan sa balay. Gipakanaog si Melencio sa balay og patyon na unta siya sa mga katawhan kay usa lagi siya ka wakwak. Naabot sa mayor sa munisipyo ang balita nga naa kuno wakwak nga patyon ang mga tao sa kahumayan. Gipahulat sa mayor ang pagpatay kang Melencio, gusto sa mayor nga makakita usa siya og wakwak nga buhi pa.
 
Pagabot sa mayor iya naasoy nga yanong tao raman diay ni ang mga wakwak, iya gisukit-sukit si Melencio, og wakwak ba siya.
 
"Usa ka ba ka wakwak?"
"Dili intawn nyor mayor, usa tawn ko ka mananggiti, tanawa o... napa koy sundang"
 
Og gisugilon niya ang panghitabo sa kagabhion, nitakdo ang iya gi sulti sa mayor nga ni saad diay ang maguuma nga magpadugo unya wala tumana. Busa siya gibuhian og gipapauli sa mayor.
 
"Salamat nyor mayor, pero pwede ko mangayo og pamliti, unya asa man diay ko dapita, taga-Bo-ol man gud ko"
 
Labad sa ulo sa mayor, walay mabuhat ang mayor gitagaan siya og kwarta, gisultian siya nga naa siya sa Negros unya gihatod siya sa pier para mo uli sa Bohol.
 
 
 
Sa karon wa na say makahinumdom sa ako mga parente sa Leyte og asa sa Bohol og sa Negros. wala pud sila kahibalo og taga asa jud ang wakwak. Dili sad ta maka-ingon nga taga Bohol to, kay manglupad bya to sila.
 
 
 
NOTE:
I've been trying to write a novel on this for years I just have not found time finishing it yet, but these are the excerpts for it or rather the base of the story. Its a lengthy one.